Makale

Vakti Fethetmek: Mîkât İlmi Geleneğinde Rub‘u’l-mukantarât Yapım Kılavuzu Örneği Olarak Muhammed Konevî’nin Hediyyetü’l-mülûk’u

Özet

İslâm coğrafyasındaki astronomi faaliyetlerinin en önemli sonuçlarından biri alet imalatı alanında olmuştur. Trigonometrinin daha önce olmadığı kadar üst düzeyde başarıyla kullanılması, İslâm astronomlarının yeni aletler ve imalat teknikleri geliştirmesine imkân sağlamıştır. Bu türünün ilk örneği aletlerden biri rub‘u’l-mukantarâtdır. Çok hassas ölçüm yapmaya yarayan bir alet olmamakla birlikte rub‘u’l-mukantarât, usturlabın önyüzü ve örümceği üzerindeki tüm daire ve yayları çeyrek daire üzerinde gösteren pratik bir alettir. Bu küçük ve taşınabilir alet, basit düzeyde astronomi bilgisine ve bir kullanım kılavuzuna sahip herkesin yararlanabileceği niteliktedir. Bu nedenle özellikle mîkât ilmiyle uğrayan astronomlar arasında meşhur olmuştur. Rub‘u’l-mukantarât yaygın kullanılmakta ise de bu aletin yapımına dair kılavuz eserler çok nadirdir. Osmanlılarda mîkât ilmiyle iştigal eden astronomların en önemlilerinden Muhammed b. Kâtib Sinan el-Konevî el-Muvakkit (ö. 930/1524 sonrası), rub‘u’l-mukantarât yapımına dair iki risale kaleme almıştır: Hediyyetü’l-mülûk ve Risâle fî vaz‘i’r-rub‘u’d-dâireti’l-mevzu‘ ‘ale’l-mukantarât. Bu iki risale, alet yapım kılavuzu türünde Türkçe yazılan en eski eserler arasındadır. Bu makale, Konevî’nin Hediyyetü’l-mülûk’teki ayrıntılı anlatımını esas alarak alet yapım kılavuzlarını tanıtmayı amaçlar. Bu itibarla Konevî’nin talimatlarını adım adım izler ve hazırladığı cetvellerdeki sayısal verileri kullanır. Çalışmanın sonunda, bu talimatlara uygun olarak bir rub‘u’l-mukantarât çizilmiştir. Ayrıca ayrıntılı araştırma yapacaklar için risalenin çeviriyazısı ekte sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Muhammed b. Kâtib Sinan el-Konevî el-Muvakkit rub‘u’l-mukantarât rubu tahtası Osmanlı astronomisi astronomi aletleri mîkât ilmi