Makale

Çağmînî’nin Gezegen ve Yıldız Cisimlerinin Hacimleri Üzerine Yazdığı Kısa Risale: Editio princeps ve Çeviri

Özet

Bu makale, Mahmûd el-Çağmînî’ye (etkin olduğu dönem 600/1200 civarı) atfedilen, gök cisimlerinin h lerini ele alan ve kendisinin Batlamyusçu teorik astronomiye giriş niteliğindeki el-Mulahhas’ına bir ek olmasını amaçlamış olabileceği kısa risalesini incelemekte ve Arapça tahkikli metniyle tercümesini sunmaktadır. Risale, mesafeler bahsine değinmeksizin gökcisimlerinin büyüklüklerine odaklanmaktadır. Eser, Güneş’in üstünde ve altında yer alan gök cisimleri, Dünya’ya kıyasla bu cisimlerin yaklaşık hacimleri, bu cisimlerin hacimlerine göre azalan sırayla büyüklükleri ve her birinin kübik fersah (cubic fersah) –bu, Dünya’nın hacmi ve her cisim için belirtilen göreli hacim için türetilmiş fersah değerine dayalı matematiksel bir hesap birimidir– cinsinden ölçülen cisim büyüklükleri gibi muhtelif bilgileri içerir. Bu çalışma için başvurulan nüshalarda herhangi bir kaynak belirtilmemektedir. Fakat Çağmînî’nin -on üçüncü yüzyılda hem Almagest hem de Gezegen Hipotezleri’inin ulaşılabilir olmasına rağmen- tadil edilmiş Batlamyusçu değerleri tercih ettiği aşikardır. Çağmînî’nin aracı kaynaklardaki verileri orijinal Batlamyus değerleri olarak kabul edip etmediği ise belirsizdir. Tahkik için kullanılan dört nüshadan üçü, ölçümle ilgili olan ve Sinan Paşa’nın Kadızâde’nin el-Mulahhas şerhine yazdığı haşiyeden iktibas edilmiş kısa bir ek bölümü içermektedir.

Anahtar Kelimeler

Çağmînî İslam astronomisi gökcisimlerinin uzaklıkları ve büyüklükleri gezegen hacimleri Batlamyus astronomisi Gezegen Hipotezleri Almagest ölçüm Kadızâde Sinan Paşa