Özet
On üçüncü yüzyılın büyük astronomlarından Ebû Ali el-Hasan el-Merrâküşî birçok astronomi aletinin yapım ve kullanım kılavuzunu barındıran Câmi‘u’l-mebâdî ve’l-gâyât fî ilmi’l-mîḳât (A’dan Z’ye Mîkât İlmi Ansiklopedisi) isimli eserin yazarıdır. Bu makalede, söz konusu eserde zerkâliyye adı verilen aletin yapımına ilişkin kılavuzu çevrilmiş, dayandığı çalışma prensibi incelenmiş ve günümüz okuyucusuna yönelik olarak matematiksel yorumu yapılmıştır. Genel hatlarıyla bütün düzlem usturlaplar, her bir enlem için ayrı ayrı oluşturulmuş diskler yardımıyla ölçüm yapabilmektedirler. Bu makalede ela aldığımız disk ise özellikle Endülüslü astronom Zerkâlî (ö. 493/1100) tarafından geliştirilmiş olup İslam astronomisine özgü olan, her enlemde ölçüm yapmayı mümkün kılan zerkâliyye ya da Batı’da bilinen adı ile safîhaya ilişkindir. Enlemden bağımsız çalışabilmesi sebebiyle de günümüzde evrensel usturlap olarak nitelendirilmiştir. Merrâküşî’nin kendi çağında zerkâliyye adı verilen bu evrensel diski ele almış olması, bir bakıma İslam bilim havzaları arasında bilginin aktarımı ve dolaşımının anlaşılması hususunda somut bir örnektir ve bu yönüyle de makalemizde değerlendirilmiştir. Makalede Merrâküşî’nin eserinin konusu ve önemi, evrensel usturlabın izdüşüm prensibi modern gösterimleri ve matematiksel açıklamaları ele alınmıştır. Ayrıca aletin çizimi için gerekli formüller oluşturulmuş ve Fransa Milli Kütüphanesi (Or. No.2507-2508) kayıtlı Paris nüshası kullanılarak aletin bu ilişkilere dayalı çizimi yapılmıştır. Alet üzerinde yer alan yıldız ve kopça ay isimleri de türetilen tablolar halinde sunulmuştur. Son olarak farklı nüshalar karşılaştırılarak metin çevirisine ve yorumuna yer verilmiştir.
Anahtar Kelimeler
Merrâküşî Zerkâlî zerkâliyye usturlap mîkât safîha evrensel disk astronomi aletleriPaylaş
Detaylı Bilgi
- Yazarlar: Atilla Bir, Prof. Dr., Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi
Adem Akın, Dr. Öğr. Üy., Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi
Mustafa Kaçar, Prof. Dr., Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi
Saliha Bütün, Doktora Öğrencisi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi - DOI: dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.6.1.M0089
- Sayfa: 39-83
- Tam Metin
- Diğer Diller:
-
English
- 59 Görüntülenme
- Sayı İçeriğine Git